محصولات اصلاح ژنتیکی شده یا تراریخته

محصولات اصلاح ژنتیکی شده یا تراریخته (GMO)

افزایش جمعیت دنیا موجب افزایش نیاز به محصولات و فرآورده های غذایی شده است و رفع این نیاز همواره یک چالش مهم پیش روی بسیاری از کشورهای در حال توسعه می باشد.

فناوری های مهم در صنعت غذا

 بسیاری از فناوری های مدرن و کارآمد برای استفاده در صنایع غذایی توسعه یافته اند. برخی از آنها شامل اصلاح روش های کشت، استفاده از واریته های اصلاح شده، و اصلاح روش های حفاظت از محصولات کشاورزی اند.

بیوتکنولوژی

 پژوهشگران با استفاده از بیوتکنولوژی قادر به تولید موجودات (مخمرها و باکتری ها و گیاهان) اصلاح ژنتیکی شده (Transgenic ) یا تراریخته با ویژگی های مناسب می باشند. اجزای مهم بیوتکنولوژی در کشاورزی بر مبنای یک سری اصول بنا شده اند. از جمله انکوباسیون بافت ها و سلول های گیاهی، استفاده از نشانگرهای DNA نوترکیب یا مولکولی و نیز مهندسی ژنتیک. استفاده از نشانگرهای مولکولی و مهندسی ژنتیک شامل انتقال مصنوعی ژن ها یا قطعات ژنی از یک ارگانیسم به ارگانیسم دیگر به منظور تولید صفات مطلوب جدید در گیاه یا جانور گیرنده می باشد. به علاوه نشانگرهای مولکولی در کشف اطلاعات بیشتر در مورد حفظ کلکسیون های ذخایر ژنتیکی گیاهی، تشخیص واریته ها، مکان یابی و تعیین تعداد ژن های کنترل کننده صفات کمک می کنند. موز و سیب زمینی اصلاح ژنتیکی شده مقاوم به نماتد ها، برخی از نمونه های مهم یا مثال های بارز در کشاورزی هستند.

بیوتکنولوژی در زمینه محیط زیست

 برای تولید سوخت های مختلف نظیر متان، تنظیف و پاک سازی آلاینده های مختلف و یافتن گونه های کارآمد برای پالایش بهتر خاک های آلوده و فاضلاب می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

تراریخته

سازمان بهداشت جهانی تراریخته را اینگونه تعریف کرده است: موجودات (گیاهان، جانوران و میکروارگانیسم ها) که ترکیب ژنتیکی آن ها طوری تغییر یافته که از طریق روش های معمولی و رایج مثل جفت گیری و نوترکیبی طبیعی اتفاق نمی افتد.

چرا تراریخته؟

اصلاح نژاد محصولات، امري است که از دیرباز در کشاورزي و دام پروري رایج بوده و به کمک آن، گیاهانی که روزي غیرخوراکی و حتی غیرقابل استفاده بودند، امروزه رایج ترین مصارف روزانه در سراسر جهان اند. به عنوان مثال موز که اکثر مردم تصور می کنند از ابتدا به این فرم بوده، درگذشته فقط به شکل موز وحشی وجود داشته و داراي هسته هاي بزرگ و غیرقابل خوردن بوده است.

اصلاح نژاد سنتی، که از طریق انتخاب محصول برتر و داراي صفت مطلوب توسط کشاورز، پرورش آن و یا پیوند دادن آن با گیاهان هم رده بود، به کندي پیش می رفت و نتیجه معمولا پائین تر از سطح انتظار بود و یا حتی بدون نتیجه می ماند. همچنین امکان انتقال صفت مطلوب از سایر جانداران به محصول غیرممکن بود. امروزه با استفاده از ابزارهاي پیشرفته بیوتکنولوژي، میتوان ژن صفات مورد نظر را حتی از سایر جانداران به محصول وارد کرد که بازدهی این روش بسیار بالاتر از اصلاح نژاد به شیوه سنتی است.

مزایای محصولات تراریخته

امروزه بیوتکنولوژی یک ابزار قوی برای توسعه علمی در رشته های کشاورزی، داروسازی، محیط زیست و صنایع غذایی می باشد. که با استفاده از آن تولید گیاهان زراعی و باغی با مقاومت بالا به آفاتی مانند: ویروس ها، قارچ ها، حشرات، شرایط نامطلوب محیطی نظیر شوری، یخبندان، خشک سالی، تنش حرارتی و افزایش ماندگاری محصولات و حتی تولید محصولات جدید نیز امکان پذیر شده است. همچنین محصولات اصلاح ژنتیکی شده را می توان برای تولید ترکیبات صنعتی و دارویی نظیر واکسن ها، آنتی بادی ها، ویتامین ها و اسیدهای آمینه استفاده کرد.

دیگر مزایای محصولات تراریخته

تولید بالقوه غذاهایی با کیفیتی بالاتر، ازجهت بو، مزه، طعم، ماندگاری و ارزش غذایی با کمک بیوتکنولوژی مدرن آسان شده است. بنابراین میتوان آن را به مثابه گامی بزرگ در راستای تامین ایمنی غذایی در کشورهای درحال توسعه در نظر گرفت. همچنین از آن میتوان برای سو تغذیه ناشی از کمبود عناصرغذایی(ریزمغذی ها) و نیز بهبود شرایط سلامت جوامع استفاده کرد. به عنوان مثال : برنج یک محصول غذایی مهم می باشد که در بسیاری از بخش های جنوب شرق آسیا مصرف می­شود. و سالانه حدود 250000 کودک در اثر کمبود ویتامین A   در برنج  نابینا می شوند.

خطرات احتمالی محصولات تراریخته

اگرچه محصولات تراریخته دارای مزایای زیادی هستند اما متخصصان سلامت اغلب در مورد خطرات احتمالی استفاده از آن ها به مصرف کننده ها هشدار می دهند. آن ها نگرانی های زیادی درباره خواص آلرژیک، سمیت، سرطان زایی، این محصولات داشته و براین باورند که گاهی مواقع، تبدیل مواد ژنتیکی جدید به سلول های هدف ممکن است موفق نباشد بنابراین تغییر درعملکرد ژن های مختلف ممکن است منجر به جهش ژنتیکی غیر منتظره شود به عبارت دیگر ژن های جدید وارد شده به محصولات کشاورزی می توانند موجب ایجاد آلرژی از طریق تولید پروتئین های جدید و نیز افزایش سمیت گیاهان از طریق القای تغییرات متابولیک در گیاهان شوند.

آلرژی زایی محصولات تراریخته

 هم چنین فرضیاتی در مورد امکان ایجاد آلرژی زایی توسط پروتئین های تولید شده از طریق بیوتکنولوژی نظیر پروتئین های اصلاح ژنتیکی شده بادام زمینی، تخم مرغ، شیر، گندم، غلات، ماهی، صدف، خرچنگ برای افراد حساس وجود دارد. منتقدان بیان می کنند که محصولات اصلاح ژنتیکی مقاوم به تنش های مختلف موجب رشد بیش از حد علف های هرز علی رغم اصلاح و بهبود عملکرد گیاهی می شوند. علفکش ها را میتوان برای حل این مسئله استفاده کرد با این حال این علف کش ها برای محیط زیست مضر هستند زیرا بیشتر علف کش ها و توکسین ها نه تنها موجب تخریب چرخه حیات طبیعی حشرات مفید می شوند بلکه اثرات نامطلوبی بر روی تنوع زیستی از طریق وارد کردن صفات خاص به درون محصولات اصلاح ژنتیکی شده دارند.

عملکرد انحصاری محصولات تراریخته

 گفته می شود که در نتیجه تمایل کشاورزان برای کشت این بذرهای جدید، کشت سایر محصولات به تدریج از سیستم های کشاورزی خارج می شود. از این رو چرخه طبیعی محیط زیست به خطر می افتد. از سوی دیگر بذرهای تولید شده به روش تراریخته توسط شرکت های چند ملیتی بزرگ طوری تولید می شوند که آن ها را تنها بتوان یک بار کشت کرد و این مسئله موجب وابستگی شدید کشاورزان به بذرهای تراریخته شده است. این بی عدالتی در کشاورزی مدرن می تواند تهدیدی برای توسعه پایدار کشورهای در حال توسعه ای باشد که بذرهای اصلاح شده فوق را وارد می کنند. سایر معایب استفاده از این بذرها شامل کاهش ایمنی غذایی برای زنان و کودکان و به خطر انداختن زندگی کشاورزان در کشورهای در حال توسعه می باشند.

راه های شناسایی محصولات تراریخته

برای شناسایی این محصولات DNA آن ها باید مورد بررسی قرار بگیرد یا برچسب GMO روی محصول چسبانده شده باشد. وگرنه تنها با شکل ظاهری، عطر و طعم آن ها نمی توان به تراریخته بودن محصول پی برد.

قوانین استفاده از محصولات تراریخته

استفاده از بیوتکنولوژی منجر به پیشرفت های علمی زیادی شده است به طوری که امکان تولید گیاهان با صفات ژنتیکی جدید وجود دارد. بااین حال کمبود اطلاعات در مورد اثرات تغییرات ایجاد شده در محصولات تراریخته یک مسئله تهدید کننده هست.

نقش سازمان های بین المللی

 بدیهی است که برای دستیابی به یک کنترل واحد بر تجارت بین الملل محصولات اصلاح ژنتیک شده یک معیار جامع در خصوص ارزیابی ایمنی محصولات باید وجود داشته باشد. برای رسیدن به این هدف سازمان هایی نظیر فائو، سازمان بهداشت جهانی و کمیسیون کدکس الیمنتاریوس، کنفرانس های تخصصی در خصوص ارزیابی ایمنی محصولات اصلاح ژنتیکی شده برگزار کرده اند. به علاوه سازمان های مذکور تلاش کرده اند تا دستورالعمل های خاص برای مدیریت ریسک را ارائه کرده و اثرات طولانی مدت این غذاها بر روی سلامت مصرف کننده نظیر اثرات آلرژی زا را در نظر بگیرند. مسئله دیگر بحث شده توسط متخصصان کمیسیون کدکس الیمنتاریوس برچسب گذاری غذاهای اصلاح ژنتیکی است. آگاهی، انتخاب و یادگیری در مورد این محصولات حق مصرف کننده است.

پروتکل کارتاگنا Cartagena Protocol)) یک ابزار بین المللی اصلی و مهم برای کنترل انتقال محصولات ژنتیکی اصلاح شده بوده و در سراسر دنیا قابل اجراست. تصویب و پذیرش این پروتکل گامی مهم در ایجاد یک چارچوب برای تنظیم استانداردهای مدیریت ریسک با توجه به لزوم توسعه تجارت جهانی فناوری محصولات اصلاح ژنتیکی شده است.

روش های ارزیابی خطر محصولات تراریخته

روش اول : در رابطه با ارزیابی خطر محصولات غذایی اصلاح ژنتیکی شده یا تراریخته لازم به ذکر است که اندازه گیری های مربوط به تایید ایمنی این محصولات بر اساس مفهوم هم ارزی پایدار بوده است. این مفهوم که توسط  OECD (سازمان توسعه و همکاری اقتصادی) توسعه یافته و توسط سازمان بهداشت جهانی اصلاح شده است. یک فرآیند مقایسه ای است که محصولات اصلاح ژنتیکی شده را با معادل سنتی آن ها مقایسه میکند و این مقایسه با استفاده از آزمون های کمیسیون کدکس الیمنتاریوس با اندازه گیری آلرژی زایی پروتئین ها، سمیت محصول و یا ارزیابی های دیگر صورت می گیرد.

روش دوم:  یک روش مهم دیگر برای مدیریت ایمنی این محصولات بر مبنای پایش ایمنی زیستی آن ها است که توسط کمیته های مربوطه ، همه خواص جدید و اثرات متقابل زیست محیطی از جمله تغییرات فنوتیپی محصولات و اثرات آن ها برای سلامت انسان ارزیابی می شود. وقوع مکانیسم های جدید ناخواسته منجر به تشکیل خواص غیرمنتظره در محصولات تراریخته نظیر انتقال ژن افقی (انتقال ژن افقی فرآیندی است که در آن ماده ژنتیکی بین افراد نامربوط منتقل می شود و انتقال ژن عمودی، ژن ها را از والدین به فرزندان خود انتقال می دهد)، موتاسیون های ژنتیکی شده است که این انتقال ژن و اثرات منفی آن ها در سلامت انسان، ممکن است به مدت چندین سال مخفی بماند و در نهایت بر جامعه اثر گذار باشد.

نتیجه گیری

اگرچه فراورده های غذایی اصلاح ژنتیکی شده به عنوان یکی از دستاوردهای علمی مهم انسان تلقی می شوند، استفاده از این فناوری توسط افراد بی تجربه میتواند سلامت انسان و محیط را به خطر اندازد. به عبارت دیگر معرفی محصولات فوق در محیط بدون ارزیابی خطر و تحقیقات کافی توسط سازمان های مسئول منطقی نیست. از این روی به منظور بهره مند شدن از مزایای این فناوری مجموعه ای از قوانین و مقررات موسوم به قانون ایمنوزیستی توسط مراجع ملی و بین المللی به تصویب رسیده است که هدف این قوانین و مقررات کاهش خطرات بالقوه محصولات اصلاح شده ژنتیکی است. بنابر اعلام وزارت بهداشت تنها سه محصول تراریخته از جمله دانه های روغنی کلزا، سویا و ذرت در کشور مجوز مصرف دارند.